Ikony z Muzeum Ziemi Przemyskiej

Kolekcja ikon zgromadzona w Muzeum Ziemi Przemyskiej należy do najcenniejszych i najbardziej reprezentatywnych zbiorów sztuki cerkiewnej w Polsce. To właśnie Przemyśl, miasto leżące na styku kultur, religii i tradycji – był przez stulecia jednym z najważniejszych ośrodków prawosławia, a później kościoła greckokatolickiego.

W okolicznych wsiach, na pograniczu Pogórza, Bieszczadów i Roztocza, funkcjonowały dziesiątki niewielkich cerkiewek, z których wiele, zwłaszcza po II wojnie światowej opustoszało i zostało zburzonych lub przejętych czy przebudowanych. Zachowane w nich niegdyś ikonostasy uległy rozproszeniu, a część z ich ikon trafiła właśnie do przemyskiego muzeum, gdzie poddano je konserwacji, zbadano i włączono do starannie opracowanych zbiorów.

* * *

Najbardziej charakterystyczne dla regionu są ikony karpacko-ruskie z XVII i XVIII wieku, powstałe w lokalnych warsztatach malarskich działających przy cerkwiach parafialnych lub monastyrach. Muzeum prezentuje zarówno pojedyncze ikony o charakterze prywatnej dewocji, jak i elementy dużych, wielostrefowych ikonostasów: rzędu świątecznego, apostolskiego czy prorockiego. Wiele z nich pochodziło z cerkwi w niewielkich wsiach, czasem niezwykle ubogich – gdzie ikonostas, choć nieraz skromnie wykonany, bywał najcenniejszym dziełem sztuki w okolicy. Z tego powodu dzisiejsi badacze traktują je jako wyjątkowy zapis duchowości miejscowych społeczności – Rusinów, Bojków, Łemków czy mieszanych wspólnot greckokatolicko-łacińskich.

Szczególne miejsce w zbiorach zajmują ikony namiestne, tradycyjnie największe i najważniejsze, ustawione po obu stronach królewskich wrót. W muzeum podziwiać można m.in. piękne przedstawienia Chrystusa Pantokratora oraz Bogurodzicy Hodegetrii, malowane w duchu kanonu bizantyjskiego, ale z wyraźnymi cechami lokalnymi: uproszczoną, nieco twardszą kreską, głębokimi barwami nakładanymi warstwowo oraz delikatnym modelunkiem twarzy. Te cechy sprawiają, że ikony przemyskie rozpoznaje się już na pierwszy rzut oka. Łączą bowiem powagę bizantyjskiej teologii obrazu z ludową wrażliwością i emocjonalnością.

Ważnym fragmentem kolekcji są ikony świąteczne – pierwotnie tworzące tzw. prazdniki, czyli rząd przedstawień dwunastu najważniejszych wydarzeń z życia Chrystusa i Bogurodzicy. W wielu okolicznych cerkwiach świąteczny rząd ikonostasów bywał wykonywany przez wiejskich malarzy-samouków, którzy jedynie w części trzymali się kanonicznych wzorców. W muzeum można oglądać takie dzieła, pełne świeżości i autentyczności: z uproszczoną perspektywą, żywą kolorystyką oraz niezwykle ekspresyjnymi twarzami postaci. To sztuka nieoficjalna, ale niosąca w sobie ogromny ładunek emocjonalny i religijny.

Na szczególną uwagę zasługują także ikony proroków i apostołów – najczęściej mniejsze, rozmieszczone w górnych partiach ikonostasu, zwykle niedostrzegalne dla przeciętnego wiernego w cerkwi. W muzeum można je oglądać z bliska, co pozwala docenić kunszt dawnych malarzy: subtelne złocenia, starannie ryte nimby, finezyjnie dobrane pigmenty oraz dynamiczny układ szat. Te ikony, choć niewielkie, często są najstarszymi elementami ocalałych ikonostasów, ponieważ przechowywano je w cerkwiach nawet wtedy, gdy niższe partie wyposażenia wymieniano na nowsze.

* * *

Kolekcja Muzeum Ziemi Przemyskiej zawiera również ikony pochodzące z cerkwi, które już nie istnieją. To m.in. zabytki z okolicznych wiosek wysiedlonych w czasie Akcji „Wisła” lub położonych na terenach później przeznaczonych do całkowitej rozbiórki. Dzięki muzeum udało się ocalić fragment dziedzictwa, które bez tych działań uległoby bezpowrotnej utracie. Wiele z ikon zostało w ostatnich latach poddanych kompleksowej konserwacji – często ocalono je w stanie silnego zniszczenia, z ubytkami warstwy malarskiej, śladami dymu, zaciekami i pęknięciami desek. Proces ich ratowania sam w sobie stanowi ważny element historii zbiorów. Ekspozycja przemyskiego muzeum ukazuje także rozwój lokalnych warsztatów ikonopisarskich. W XVIII i XIX wieku działały tu liczne pracownie, w których łączono wpływy tradycji bizantyjskiej, ruskiej i zachodnioeuropejskiej. Muzeum pokazuje więc obiekty reprezentujące różne style – od surowych ikon o silnie schematycznych twarzach, po dzieła wysublimowane, z wyraźnym wpływem malarstwa barokowego i rokokowego. Ta różnorodność jest świadectwem historycznej wielokulturowości regionu oraz intensywnych kontaktów Przemyśla z ośrodkami artystycznymi w Kijowie, Lwowie czy Preszowie na Słowacji.

Aktualna ekspozycja zbiorów ma również wymiar edukacyjny. Muzeum stara się przybliżyć zwiedzającym teologię ikony, techniki jej powstawania oraz rolę ikonostasu w liturgii. Dużą część ekspozycji poświęcono budowie ikonostasu – zwiedzający mogą zrozumieć, dlaczego każdy rząd i każda ikona zajmowała określone miejsce i jakie znaczenie miała ich obecność. W tym sensie kolekcja nie jest jedynie zbiorem dzieł sztuki, ale opowieścią o duchowym świecie dawnej Rusi Przemyskiej. Dzięki też wieloletniej pracy muzealników i konserwatorów kolekcja ikon w Przemyślu pozostaje jednym z najważniejszych źródeł wiedzy o kulturze religijnej regionu.

To miejsce, w którym zachowane elementy ikonostasów małych, nieistniejących już cerkiewek – często wykonane skromnie, ale z głęboką wiarą – odzyskują swoją godność. W muzealnej przestrzeni stanowią świadectwo życia i tradycji ludzi, którzy przez wieki kształtowali duchowy krajobraz ziemi przemyskiej.

Leszek Wątróbski