Rozmowa z prof. Januszem Farysiem

z Uniwersytetu Szczecińskiego – pomysłodawcą i współautorem książki "Ministerstwo Spraw Zagranicznych II Rzeczypospolitej. Organizacja, Polityka, Ministrowie"

– Książka ukazała się w końcu ubiegłego roku…

– … jej publikację planowaliśmy zdecydowanie wcześniej – jeszcze na XIX Powszechny Zjazdu Historyków Polskich. Były jednak poślizgi, bo jest to praca zbiorowa. Kolejny termin publikacji ksiązki to Dzień Dyplomacji, obchodzony w listopadzie 2014 roku. Tu obyło0 się już bez większego opóźnienia.

– Prezentacja książki miała miejsce w Szczecinie…

– W końcu listopada 2014 roku. W Szczecinie bo jej wydawcą był: Polski Instytut Dyplomacji im. Jana Paderewskiego w Warszawie i Minerwa – Wydawnictwo Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Szczecińskiego. Książką była tez finansowana przez obie strony.

Jej pomysł zrodził się w marcu roku 2013, kiedy to zaproponowałem prof. Krzysztofowi Szczepanikowi, że warto byłoby coś takiego, wspólnie z MSZ, przygotować i wydać. Moja propozycja trafiła na podatny grunt. Prof. Krzysztof Szczepanik podjął tę inicjatywę. Włączyliśmy do tego znanego wydawcę źródeł w MSZ Piotra Długołęckiego i z ramienia Szczecina prof. Henryka Walczaka. Nasze ostatnie ważne spotkanie redakcyjne odbyło się w marcu 2014 roku, a zamówione teksty wpłynęły miesiąc później.

Książka jest bogato i ciekawie ilustrowana. Jest to zasługa prof. Krzysztofa Szczepanika, Piotra Długołęckiego oraz Polskiego Instytutu Dyplomacji w Warszawie, który dysponuje bogatym archiwum fotograficznym. Natomiast teksty mają różną wartość. Nie mniej jednak wszystkie one stoją na odpowiednio wysokim poziomie.

– Jaka była idea?

– Chodziło o pokazanie jak kształtowało się Ministerstwo Spraw Zagranicznych II Rzeczpospolitej, skąd pochodziły jego kadry, jaka była i jak zmieniała się organizacja MSZ w dwudziestopięcioleciu – tzn. od roku 1918 do lipca 1945.

Publikacja podzielona została na 4 części. Dwa wstępne otwierające prace ilustrują proces tworzenia resortu spraw zagranicznych, a także ukazują zmiany organizacyjne zachodzące w kolejnych latach. Ukazano w nich również przeobrażenia zachodzące w sieci polskich placówek dyplomatyczno-konsularnych. Z kolei w rozdziale III przybliżono zmieniające się programy polskich ugrupowań i ich równie ulegające zmianom wizje realizowania polskiej polityki zagranicznej.

Zasadniczą jednak część pracy stanowi rozdział IV, w którym zamieszczono biogramy dwudziestu ministrów spraw zagranicznych i kierowników MSZ. W wyniku przyjęcia takiego rozwiązania pierwsze trzy rozdziały stanowią swoiste wprowadzenie do części ministerialnej, ukazując tło i uwarunkowania, jakie towarzyszyły działaniom szefów MSZ.

Informacje zawarte w każdym z biogramów koncentrują się na okresie sprawowania przez nich urzędu. Ambicją jednak autorów było zaprezentowanie postaci ministrów w szerszym kontekście. Starano się więc przedstawić pochodzenie każdego z nich w szerszym kontekście. Zwracano uwagę na ich pochodzenie, sytuację rodzinną i status społeczny oraz wykształcenie i drogę do MSZ, tak by biogram nie był suchym opisem polityki i ukazywał nie tylko „ministra” ale także „człowieka”, który pełnił ministerialną funkcję. Wiele uwagi poświęcono także ministrom już po opuszczeniu urzędu.

Biogramy ułożone zostały chronologicznie, w kolejności sprawowania urzędu przez daną osobę. Z tego też względu zdecydowano o podziale tekstów dotyczących Aleksandra Skrzyńskiego i Augusta Zaleskiego na dwie części. Obaj ministrowie pełnili bowiem swoje funkcje dwukrotnie. Uzupełnieni zaś tej części pracy stanowi kalendarium zawierające wykaz najważniejszych aktów prawnych – takich jak: umowy, porozumienia czy układy oraz wykaz najważniejszych wydarzeń związanych z polityką zagraniczną. W tej części zastosowano wyróżnienie kolorystyczne: czcionka czerwoną zaznaczono akty prawne, szarą zaś informacje o najistotniejszych wydarzeniach.

W kalendarium główny nacisk położono na fakty związane bezpośrednio z polską polityka zagraniczną, a o wydarzeniach dotyczących innych krajów wspomniano incydentalnie, jedyne wtedy , gdy miały bezpośredni wpływ na polską politykę.

– Przejdźmy teraz do rozdziałów…

– … dwa wprowadzające rozdziały napisał Krzysztof Szczepanik. Dotyczyły one: początków instytucjonalnych MSZ, rozwiązań prawnych, warunków działania i kadr oraz struktury organizacyjnej centrali i jej zagranicznych placówek. Ideą naszą było pokazać również wizję polskiej polityki zagranicznej.

O niej jest rozdział trzeci mojego autorstwa. Z jednej strony pokazałem jej realizację, a z drugiej strony: jakie wizje polityczne reprezentowały poszczególne ugrupowania polityczne. To miało swój cel. Zależało nam na pokazaniu, że żadne z ugrupowań politycznych, w tych skomplikowanych dziejach Rzeczpospolitej, nie miało w zasadzie koncepcji czy pomysłów na ratowanie kraju przed dramatem II wojny światowej. Nikt bowiem we wrześniu 1939 roku współpracy z Niemcami nie zakładał.

Potem chcieliśmy pokazać funkcjonowanie wszystkich 20 ministrów. Założenie było następujące. Trzeba wprowadzić czytelnika tłumacząc mu jak to się stało, że konkretny człowiek zostawał ministrem spraw zagranicznych, krótki jego życiorys i opis działalności, przyczyny dymisji i krótko co się z nim później działo po odejściu ze stanowiska ministra spraw zagranicznych.

Może czasami czytelnika razić to, że dla ministra Józefa Becka poświęciliśmy zbyt wiele stron, a np. dla innych zdecydowanie mniej. Minister Beck pełnił jednak swój urząd prawie 7 lat – podobnie do Augusta Zalewskiego. Natomiast proporcjonalnie dużo miejsca zajmuje działalność takich ministrów jak: Kajetan Dzierżykraj-Morawski, który kierował ministerstwem zaledwie 5 dni czy pełniącym obowiązki ministra pomiędzy wakatami na tym stanowisku jak Władysław Wróblewski czy Jan Dąbski.

Wychodziliśmy jednak z założenia, że o działalności Augusta Zaleskiego czy Aleksandra Skrzyńskiego wie się zdecydowanie dużo. Natomiast o ministrach pełniących tylko obowiązki kierownika resortu, którzy na stanowisku byli zaledwie kilka lub kilkanaście dni wie się bardzo mało. I dlatego poświęciliśmy im stosunkowo dużo uwagi. W zespole redakcyjnym były o tym dyskusje, ale ostatecznie zwyciężyła koncepcja aby zająć się bardziej postaciami mało znanymi aby ich przybliżyć czytelnikowi.

– Wasza publikacja została wyróżniona…

– Nasza publikacja została wyróżniona na Targach Książki Historycznej we Wrocławiu za Najtrafniejszą Szatę Edytorską Książki Naukowej. Wydaje się więc, że poprawność merytoryczne z jednej strony i bogata szata graficzna z drugiej powoduje, że książka cieszy się dużym zainteresowaniem. Autorzy pochodzą z całego kraju. Dominuje Warszawa, ale są reprezentanci historyków krakowskich, poznańskich i szczecińskich.

Rozmawiał Leszek Wątróbski