Do ukształtowania się struktury genetycznej mieszkańców państwa Piastów nie była konieczna żadna dodatkowa migracja mająca miejsce po V wieku n.e. Przedstawione wyniki są zatem zgodne z hipotezą zakładającą genetyczną kontynuację w pierwszym tysiącleciu n.e. na obszarze środkowo-wschodniej Europy – pisze prof. Marek FIglerowicz, kierujący przełomowymi badaniami dotyczącymi pochodzenia Słowian Zachodnich.
W ostatnim czasie na łamach „Genome Biology”, jednego z najlepszych czasopism naukowych poświęconych genetyce, ukazała się praca zatytułowana Genetic history of East-Central Europe in the first millennium CE, będąca punktem zwrotnym w ponad 200 letniej, gorącej dyskusji toczącej się wokół najbardziej zasadniczych kwestii związanych z pochodzeniem Słowian Zachodnich, w tym społeczeństwa państwa Piastów. Autorami tego artykułu, przełomowego dla zrozumienia historii środkowo-wschodniej Europy, są biolodzy, archeolodzy i historycy tworzący interdyscyplinarny zespół badawczy działający pod moim kierownictwem w ramach projektu Dynastia i społeczeństwo państwa Piastów w świetle zintegrowanych badań historycznych, antropologicznych i genomicznych, finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki.
Skąd wzięli się Słowianie w Europie Środkowej?
Jak powszechnie wiadomo, upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego pod naporem plemion barbarzyńskich doprowadził do powstania w Europie całkowicie nowych struktur politycznych i etnicznych. O ile historyczne wydarzenia i procesy leżące u podstaw transformacji od starożytności do chrześcijaństwa na terenach Cesarstwa są stosunkowo dobrze rozpoznane, o tyle nadal niewiele wiemy na temat przemian, które zachodziły równolegle na terenach nienależących do nowo powstałej wspólnoty chrześcijańskiej. Jednym z takich wydarzeń, które ciągle wzbudza liczne kontrowersje, jest pojawienie się Słowian w Europie Środkowej. W celu jego wyjaśnienia sformułowane zostały przed wieloma laty dwie przeciwstawne hipotezy. Pierwsza, hipoteza allochtoniczna, głosi, że Słowianie przybyli do tego rejonu Europy nie wcześniej niż w VI wieku n.e., natomiast druga, hipoteza autochtoniczna, zakłada, że Słowianie zamieszkiwali tereny między Odrą a Wisłą na długo przed okresem wędrówek ludów, tradycyjnie datowanym na czas między 375 (najazd Hunów na Europę) a 568 rokiem n.e. (podbój Italii przez Longobardów).
Zebrane dotychczas dane wskazują, że pod koniec okresu późnego neolitu, 3700–1800 p.n.e., struktury genetyczne populacji zamieszkujących Europę Środkową ustabilizowały się i pozostały w dużej mierze niezmienione do końca epoki brązu, 1800–700 p.n.e. W okresie tym trzy główne komponenty genetyczne tworzyły genomy mieszkańców Europy Środkowej. Pierwszy komponent związany był z mezolitycznymi zachodnimi łowcami-zbieraczami, którzy przybyli do Europy około 14 tysięcy lat temu. Drugi – z neolitycznymi rolnikami anatolijskimi, którzy migrowali do Europy 7–8 tys. lat temu. Trzeci – z pasterzami znad Morza Kaspijskiego i Morza Czarnego, którzy rozprzestrzenili się w Europie 4–5 tys. lat temu.
Kultura wielbarska i kultura przeworska obok siebie
Zagadnienia związane z późniejszym kształtowaniem się historii genetycznej środkowo-wschodniej Europy przez lata pozostawały kwestią otwartą, głównie ze względu na brak odpowiedniego materiału do badań archeogenomicznych. Kremacja zmarłych była bowiem powszechnym w tym rejonie obrządkiem pogrzebowym od epoki brązu aż do średniowiecza. Aby rozwiązać ten problem, wykorzystaliśmy fakt, że w pierwszych wiekach n.e. na terenach współczesnej Polski inhumacja (grzebanie zwłok) stała się dominującą praktyką pogrzebową wśród ludności związanej z kulturą wielbarską. Populacja ta zamieszkiwała w różnych regionach dorzecza Wisły między I a V wiekiem n.e. Większość teorii łączy jej powstanie z migracją północnych ludów zwanych potocznie Gotami. Dotychczasowe badania archeologiczne wskazują, że do V wieku n.e. imigranci z północy żyli obok praktykującej kremację ludności lokalnej związanej z wcześniej powstałą kulturą przeworską. Końcowy etap współistnienia kultur wielbarskiej i przeworskiej na terenach obecnej Polski przypadł na okres wędrówek ludów. Po jego zakończeniu kultury materialne na tym terenie stały się bardziej jednorodne, a archeolodzy powszechnie utożsamiają je ze Słowianami, którzy nadal praktykowali kremację zmarłych aż do chrztu pierwszej polskiej dynastii rządzącej (w 966 roku n.e.).
Biorąc pod uwagę powyższe fakty, postanowiliśmy skoncentrować nasze wielokierunkowe badania archeogenomiczne na dwóch populacjach, które w przeszłości zamieszkiwały obszar współczesnej Polski. Pierwszą populację tworzyli przedstawiciele kultury wielbarskiej. Drugą populację stanowili reprezentanci społeczeństwa państwa Piastów. Badania objęły 474 osoby pochowane na 27 cmentarzyskach. Dla 197 z nich zdołaliśmy uzyskać dane całogenomowe.
Przeprowadzone analizy potwierdziły wcześniejsze przypuszczenia archeologów. Wykazały bowiem, że populacje wiązane z kulturą wielbarską tworzyli imigranci z północy. Zebrane dane pozwalają sądzić, że przybysze z Półwyspu Jutlandzkiego lub Skandynawii pojawili się w rejonie ujścia Wisły najprawdopodobniej na początku pierwszego tysiąclecia naszej ery. Zaczęli mieszać się z ludnością lokalną i rozprzestrzeniać początkowo głównie wzdłuż Wisły, a następnie Bugu. Dodatkowo badania ujawniły, iż w obrębie grup związanych z kulturą wielbarską imigrantami byli tylko mężczyźni, podczas gdy kobiety miały pochodzenie lokalne. Obserwowany schemat migracji, zakładający, że osobami opuszczającymi swoje rodzinne strony są głównie mężczyźni, uznać należy za typowy, gdyż był wielokrotnie obserwowany w przeszłości i jest nadal obserwowany w naszych czasach. Co ciekawe, stwierdzono, że populacje zamieszkujące w okresie rzymskim tereny współczesnej Danii, północnych Niemiec, Polski, a zapewne i Litwy oraz Łotwy miały podobną strukturę genetyczną. Oznacza to, że genomy ludzi zamieszkujących wspomniane obszary zbudowane były z tych samych komponentów. Jedyne, co się zmieniało, to proporcje pomiędzy poszczególnymi komponentami.
Najstarsi przodkowie pierwszych Piastów
Ponadto wykazano, że w genomach osób będących mieszanką przybyszów z północy oraz ludności lokalnej znajdują się praktycznie wszystkie komponenty genetyczne, które identyfikowano w genomach powstałej później populacji tworzącej społeczeństwo państwa Piastów. Oznacza to, że już w IV–V wieku n.e. zakończyły się zasadnicze procesy demograficzne kształtujące strukturę genetyczną populacji zamieszkującej obszar współczesnej Polski w X–XII wieku n.e. Innymi słowy, rezultaty naszych badań wskazują, że do ukształtowania się struktury genetycznej mieszkańców państwa Piastów nie była konieczna żadna dodatkowa migracja mająca miejsce po V wieku n.e. Przedstawione wyniki są zatem zgodne z hipotezą zakładającą genetyczną kontynuację w pierwszym tysiącleciu n.e. na obszarze środkowo-wschodniej Europy.
Podsumowując, można zatem stwierdzić, że w całym pierwszym tysiącleciu n.e., to jest od czasów rzymskich aż do momentu powstania państwa Piastów, północny komponent genetyczny był bardzo silnie obecny w populacjach zamieszkujących obszar współczesnej Polski. Dotyczy to także lokalnej populacji, która przez całe pierwsze tysiąclecie n.e. kultywowała kremację jako podstawowy obrządek pogrzebowy. W przypadku lokalnych kobiet nie doszło do żadnych istotnych zmian genetycznych w całym pierwszym milenium, nie przybyły one z imigrantami, były zawsze pochodzenia lokalnego. W przypadku lokalnych mężczyzn sytuacja wydaje się nieco bardziej skomplikowana. Generalnie ich genomy niewiele różniły się od genomów przybyszów z północy, wyjątek stanowił chromosom Y, który posiadają wyłącznie mężczyźni i zawsze dziedziczą go po ojcu. Oznacza to, że linie męskie przybyszów z północy były inne niż ludności lokalnej.
Na podstawie zebranych danych można zatem wnosić, iż populacje wiązane z kulturą wielbarską tworzyli imigranci z północy oraz kobiety lokalne. Ze względu na obowiązujący wówczas niezwykle silny patriarchalny system społeczny populacje te były zamknięte na lokalnych mężczyzn. Nic zatem dziwnego, że w przypadku badanych mężczyzn z okresu rzymskiego (imigranci z północy) dominują typowe północne haplogrupy chromosomu Y (I, I1). Należy jednak zauważyć, że wraz z upływem czasu i rozprzestrzenianiem się kultury wielbarskiej na terenie współczesnej Polski obok północnych haplogrup chromosomu Y zaczynają pojawiać się haplogrupy R1a, pochodzące zapewne od lokalnych mężczyzn, i jak wykazano, dominujące w populacji społeczeństwa państwa Piastów.
Obserwacja ta dowodzi, że wspomniane wcześniej zamknięcie populacji kultury wielbarskiej na lokalnych mężczyzn nie zawsze było skuteczne. W ten oto sposób typowo północne chromosomy Y, a więc komponent genetyczny wyraźnie różniący imigrantów od ludności lokalnej, zaczął być stopniowo zastępowany przez lokalne chromosomy Y. Nic zatem dziwnego, że od momentu, gdy imigranci z północy opuścili obszar współczesnej Polski (w IV–V wieku n.e.), proces ekspansji północnych haplogrup chromosomu Y (I, I1) na tym terenie został zakończony. Haplogrupy te były nadal obecne w populacji tworzącej państwo Piastów, jednak nie należały do dominujących. Z oczywistych względów pozycję dominującą mogły utrzymać jedynie w obrębie grup tworzonych przez imigrantów.
Niestety, ze względu na panujący obrządek pogrzebowy (kremacja) nie sposób jednoznacznie dowieść, jaka haplogrupa chromosomu Y dominowała wśród ludności lokalnej w pierwszych wiekach n.e. Pojawianie się w obrębie przedstawicieli kultury wielbarskiej haplogrup R1a, a więc haplogrup chromosomu Y, typowych dla późniejszych populacji uznawanych powszechnie za słowiańskie, pozwala jednak przypuszczać, że także w przypadku chromosomu Y mamy do czynienia z kontynuacją genetyczną – haplogrupa R1a dominowała w populacji lokalnej zarówno na początku, jak i na końcu pierwszego tysiąclecia n.e. Innymi słowy, oznacza to, że lokalni mężczyźni żyjący w pierwszych wiekach naszej ery na terenach współczesnej Polski byli przodkami osób, które w X–XI wieku n.e. tworzyły społeczeństwo państwa Piastów. Nie oznacza to jednak, że w pierwszych wiekach naszej ery na terenach współczesnej Polski żyli Słowianie. „Słowianie” jest to bowiem termin określający pewną kulturę, która jak można sądzić na podstawie znalezisk archeologicznych, rozwinęła się dopiero około VI wieku n.e.
Marek FIglerowicz
Żródło: dlapolonii.pl
USD 
AUD 
CAD 
NZD 
EUR 
GBP 
