Kazimierz Dolny jest jednym z ponad czterdziestu wyjątkowych miejsce w Polsce – posiadających status Pomnika Historii. Uznania go za Pomnik Historii dokonał prezydent RP Lech Wałęsa w dniu 8 września 1994 roku. Nazwa Kazimierz Dolny pochodzi od jego położenia, ponieważ znajduje się w dole Wisły w stosunku do Kazimierza, będącego dzielnicą Krakowa. Nazwy jest także zamienne Kazimierz nad Wisłą.
Miasteczko, liczące ponad 7 tys. ludności, zlokalizowana jest na zachodnim skraju Wyżyny Lubelskiej, w obrębie Płaskowyżu Nałęczowskiego, w Małopolskim Przełomie Wisły, na prawym jej brzegu, w powiecie puławskim. Kazimierz Dolny sąsiaduje z czterema gminami powiatu puławskiego: Puławy – gmina miejska, Wąwolnica, Janowiec, Końskowola oraz dwiema gminami powiatu opolskiego: Karczmiska i Wilków. Od Puław miasto oddalone jest o 14 km, zaś od Lublina – stolicy województwa – o 56 km.
Herb miasta przedstawia wieżę umieszczoną na półksiężycu z dwiema sześcioramiennymi gwiazdami po bokach. Wieża wzorowana jest na wizerunku istniejącej wieży strażniczej z XIII wieku przedstawionej na pieczęci wójtowskiej Kazimierza z XVII wieku.
Historia Kazimierza nad Wisłą sięga swymi początkami XII wieku, kiedy to istniała tam osada nazywana „Wietrzną Górą”, którą książę Kazimierz Sprawiedliwy, wraz z okolicznymi wsiami, nadał w końcu XII wieku siostrom norbertankom z krakowskiego Zwierzyńca. Przypuszcza się, że to właśnie siostry norbertanki zmieniły nazwę osady na „Kazimierz” na cześć swego darczyńcy.
Najstarszy dokument, w którym pojawiła się nazwa miasta, pochodzi z roku 1249. Powstanie tam, już w XIII wieku, przeprawy wiślanej wraz z komorą celną spowodowało powstanie osady z placem targowym.
Pierwszą parafię katolicką erygowano tam w połowie XIV wieku, o czym wspomina dokument z roku 1325. Początkowo wzniesiono tam drewniany, a później murowany kościół. Kamienna wieża strażnicza, nazywana basztą, powstała też w wieku XIII za króla Władysława Łokietka, zaś murowany zamek wzniósł tam król Kazimierz Wielki przekształcając osadę grodową w miasto królewskie, lokowane na prawie polskim.
Na początku XIV wieku zwiększono obszar miasta i zdecydowanie powiększono sam rynek składający się z trzech domów, zapewne drewnianych, parterowych, zastąpionych po części po pożarach w latach 1561 i 1585 murowanymi, jednopiętrowymi kamienicami. Ludność zajmowała się głównie rolnictwem, piwowarstwem, budową łodzi, przeprawianiem przez Wisłę. Swój rozwój zawdzięcza Kazimierz głównie wzrostowi znaczenia handlu drogą wodną. Miasto już w wieku XV było śródlądowym portem przeładunkowym dla handlu zbożem. W szczytowym okresie swojego rozwoju, przypadającym na wiek XVI aż do końca pierwszej połowy XVII wieku, Kazimierz był jednym z najważniejszych w Rzeczypospolitej ośrodków handlu zbożem z własnym portem rzecznym i dwoma wielkimi zespołami spichlerzy. W okresie rozkwitu miasta funkcjonowało w nim około sześćdziesięciu spichlerzy zbożowych. Najpiękniejszym z nich był spichlerz „Pod Bożą Męką”. Towary wywożone z portu kazimierskiego w pierwszej połowie XVII wieku stanowiły 43% eksportu całej Rzeczypospolitej. Przywożono tam m.in. śledzie, tran, wino, ocet, cukier i przyprawy korzenne.
W okresie tzw. „złotego wieku” Kazimierza powstało kilka najcenniejszych jego budowli uznanych dziś za zabytki. W latach 1585–1613 rozbudowano, powiększono o trzy kaplice i „zmodernizowano” w stylu renesansu lubelskiego kościół farny p.w. św. Jana Chrzciciela i Bartłomieja Apostoła. W wieku zaś XVII zbudowano dwa inne kościoły: szpitalny p.w. św. Anny (1671) i klasztorny – OO. Franciszkanów (1610-1628).
W roku 1536 w Kazimierzu nad Wisła zbudowano synagogę (obecna murowana wzniesiona została w roku 1677), bo coraz liczniej rozwijała się tam społeczność żydowska, osiadła w Kazimierzu już w wieku XIV. Czasy największej prosperity miasta pamiętają także, wybudowane około lat 1615-1635, kamienice bogatych kazimierskich rodów kupieckich: Przybyłów, Celejów, Górskich. W drugiej połowie XVII wieku Kazimierz był jednym z najpiękniejszych małych miast polskich. Kres świetności miasta przyniosły czasy „potopu” szwedzkiego (1655-56) i wojny północnej (początek XVIII wieku). Zburzony został wówczas zamek, a kościoły i klasztor zrabowane zostały przez Szwedów, a ludność zmniejszyła się z 2500 do 917 osób.
Pewne przejściowe ożywienie handlu zbożem przyniósł wiek XVIII. Jego kres nastąpił ostatecznie w wyniku odcięcia Gdańska od Polski w czasie rozbiorów. Kazimierz stracił także wówczas monopol na przeprawę wiślaną na rzecz rozwijających się szybko Puław i powolnego odsuwania się Wisły od miasta. Upadkowi miasta nie zapobiegł rozwój drobnego handlu, prowadzonego przez miejscowych Żydów, którzy od końca XVIII wieku stali się dominującą grupą tamtejszych mieszkańców.
W wyniku III rozbioru Polski Kazimierz znalazł się w zaborze austriackim. W latach 1819-32 Kazimierz stał się miastem prywatnym – najpierw Sapiechów, a potem Czartoryskich z Puław. Po powstaniu listopadowym, w wyniku konfiskaty dóbr Czartoryskich, ponownie stał się miastem Skarbu Państwa.
Na przełomie XIX i XX wieku, wraz z poważnym wzrostem ludności głównie żydowskiej i koniecznością zabezpieczenia potrzeb mieszkaniowych, miasto zmieniało swój dawny śródmiejski charakter miasta murowanych kamienic i domów na miasteczko biedoty małomiasteczkowej z przewagą rozdrobnionej zabudowy drewnianej. W roku 1877, w związku z otwarciem Kolei Nadwiślańskiej i budową stacji kolejowej w Puławach, Kazimierz zaczął być coraz chętniej odwiedzany przez mieszkańców Warszawy i Lublina, którzy miasteczko zaczęli traktować jak miejscowość letniskową. Kilka lat przed końcem XIX wieku, w roku 1890, powstał tam pierwszy pensjonat „Hotel Polski” Aleksandra Berensa.
Nowym rodzajem budownictwa w Kazimierzu stały się teraz wille i pensjonaty, których wiele powstało w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Na początku XX wieku, w roku 1909, miał tam miejsce pierwszy duży plener malarski zorganizowany przez Władysława Ślewińskiego, malarza z kręgu Paula Gauguin i jego szkoły.
Zdecydowane ożywienie miasta, za sprawą narastającego ruchu turystycznego, nastąpiło w okresie dwudziestolecia międzywojenne i założenia tam kolonii artystycznej. Lata międzywojenne to czas corocznych plenerów malarskich organizowanych od roku 1923 przez Tadeusza Pruszkowskiego, rektora Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie.
II wojna światowa zakończyła w historii Kazimierza rozdział wspólnoty chrześcijańsko-żydowskiej, funkcjonującej tam od czasów średniowiecznych. W marcu 1943 roku miała tam miejsce masowa eksterminacja Żydów. Zniszczeniu uległa też znaczna część zabytkowej substancji miasta, nadwątlona podczas pierwszej wojny światowej.
Powojennej kompleksowej odbudowie miasta towarzyszyła modernizacja i rozbudowa jego infrastruktury, zmieniająca przedwojenny krajobraz miasteczka. Kazimierz odgrodzono od Wisły wałem ochronnym z nową drogą dojazdową i bulwarem spacerowym. Po wojnie miasteczko zaczęło odradzać się głównie jako ośrodek artystyczny i turystyczny. Znów zaczęli zjeżdżać tam malarze pejzażyści. W tym też czasie na stałe osiedli się w Kazimierzu m.in. Maria i Jerzy Kuncewiczowie. Zaczęto też organizować ogólnopolskie festiwale: Festiwal Kapel i Śpiewaków Ludowych, Festiwal Filmowy, ostatnio również Festiwal Muzyki i Tradycji Klezmerskiej. Obecnie miasto liczy ponad czterdzieści prywatnych galerii sztuki. Poza Kazimierzem Dolnym niemal każda położona w obszarze gminy miejscowość posiada starą średniowieczną metrykę. Do najciekawszych zabytków miasta należą dziś: kościół farny św. Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja, zbudowany w latach 1586-1589; kościół św. Anny z roku 1671 i szpital św. Ducha dla ubogich z roku 1635 oraz kościół Zwiastowania NMP z roku 1589 wraz z klasztorem Reformatów z lat 1638-68 i otaczającym go murem z pierwszej połowy XVIII wieku. Będąc w Kazimierzu warto też zobaczyć zamek z XIV-XVI wieku będący obecnie w odbudowie, wieżę obronną z połowy XIII lub XIV wieku oraz kamienice Braci Przybyłów w Rynku o manierystycznym wystroju z pierwszej połowy XVII wieku. Ciekawe są także inne kamienice – np. Gdańska, Biała, Celejowska, a także liczne spichlerze. Do najpiękniejszych należą tam spichlerze: Feuersteina (Krzysztofa Przybyły) z XVI oraz Pod Żurawiem, Króla Kazimierza, Pielaka, Bliźniak czy Pod Wianuszkami – wszystkie z połowy XVII wieku.
Godna odwiedzenie i zwiedzenia jest ponadto tamtejsza synagoga oraz żydowskie cmentarze: stary – powstały na przełomie XV i XVI wieku, mieszczący się przy ul. Lubelskiej i nowy, z roku 1851, przy ul. Czerniawy.
Stary cmentarz został zniszczony podczas II wojny światowej. Niemcy użyli jego nagrobków do brukowania dziedzińca klasztoru Reformatów, gdzie mieściło się Gestapo. Po wojnie część nagrobków odzyskano i umieszczono w lapidarium na nowym cmentarzu. Obecnie na terenie cmentarza znajduje się boisko szkolne.
Na nowym zaś cmentarzu zachowało się kilkadziesiąt macew. Najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z połowy XIX stulecia. W czasie okupacji naziści dokonywali na nim egzekucji na Żydach i Polakach. Z fragmentów uszkodzonych macew utworzono lapidarium.
W Kazimierzu Dolnym nakręcono też kilka filmów. Do najgłośniejszych z nich, zrealizowany w roku 1965, należał film przygodowy dla młodzieży pt. Wyspa Złoczyńców oraz w roku 1971 serial telewizyjny dla młodzieży pt. Podróż za jeden uśmiech. Andrzej Barański zekranizował również tam, w roku 1993, film według powieści Marii Kuncewiczowej pt. Dwa księżyce – a w roku 2007 film fabularny pt. Braciszek.
tekst i zdjęcia Leszek Wątróbski
Zdjęcia:
01, 02, 03. Kazimierz Dolny – widok z góry Trzech Krzyży
04. Kazimierz Dolny – uliczki starego miasta
05. Kazimierz Dolny – rynek staromiejski
06. Góra Trzech Krzyży
07,08. Kazimierz Dolny – stragan z chlebem na rynku
09. Kazimierz Dolny – Zamek w odbudowie
10. Kościół farny św. Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja
11, 12. Kościół Zwiastowania NMP
13. Kościół Zwiastowania NMP będący sanktuarium MB Kazimierskiej – wnętrze
14. Kościół Zwiastowania NMP będący sanktuarium MB Kazimierskiej-droga krzyżowa
15. Para młodych z gośćmi biorącymi udział w uroczystościach przed kościołem Zwiastowania
16. Muzeum Sztuki Złotniczej w Kazimierzu Dolnym
17, 18. 19. Galeria: LEONARDO, KOLOR, ZIEMOWIT
20. Jedna z kolejnych galerii obrazów – wnętrze
21, 22. Nowy cmentarz żydowski przy ul. Czerniawy w Kazimierzu Dolnym
23. Knajpa żydowska U FRYZJERA w Kazimierzu Dolnym (fot. Leszek Wątróbski)