Krakowski Kazimierz…

… to serce dawnej żydowskiej części tego miasta, która jest obecnie żywą dzielnicą, miejscem częstych festiwali kulturalnych, kawiarni, antykwariatów, galerii sztuki, restauracji i pubów. Jednak na Kazimierz nie należy patrzeć wyłącznie w tych kategoriach. Każdy turysta, niezależnie od narodowości i przekonań religijnych, powinien wiedzieć, że historia tego miejsca sięga odległej przeszłości.

Kazimierz powstał w roku 1335 i otrzymał nazwę od imienia swojego założyciela – króla Kazimierza Wielkiego. Chciał on, aby nowe miasto mogło konkurować z Krakowem znajdującym się po drugiej stronie Wisły.

Dzielnica ta jest dziś jednym z najbardziej znaczących ośrodków żydowskiego dziedzictwa kulturowego na świecie. W roku 1495, kiedy osiedlili tam Żydzi wygnani z Krakowa. W Kazimierzu zaczęły równolegle funkcjonować dwie tradycje: chrześcijańska i judaistyczna. Ślady współistnienia tych kultur są widoczne po dzień dzisiejszy. Świadczą o nim istniejące obok siebie synagogi i kościoły, a także nazwy ulic – np. odwołująca się do katolickiego święta ul. Bożego Ciała oraz ul. Rabina Meiselsa, który jako Żyd i jednocześnie polski patriota starał się promować dialog pomiędzy dwiema społecznościami zamieszkującymi miasto.

W czasie II wojny światowej Niemcy robili wszystko, aby zniszczyć Kazimierz. W powojennym okresie komunizmu dzielnica została zaniedbana i zamieniła się praktycznie w ruinę, stając się ponurym i niebezpiecznym miejscem, którego należało unikać po zapadnięciu zmroku. Wraz z upadkiem komunizmu Kazimierz zmienił się nie do poznania. Odnowiono galerie i pozostałe zabudowania, otworzono muzea. Przywrócono również znaczące miejsce historii i kulturze Żydów; przykładem tego jest odbywający się tam corocznie Festiwal Kultury Żydowskiej, który przyciąga tłumy widzów, nie tylko żydowskiego pochodzenia. Możliwe, że najważniejszym czynnikiem, który przyczynił się do odrestaurowania dzielnicy, był film Stevena Spielberga „Lista Schindlera”, który został nakręcony właśnie tam.

Kazimierz (żydowski Kuzmir) wchodzi dziś w skład dzielnicy Stare Miasto. W okresie od XIV do początków XIX wieku był samodzielnym miastem położonym w bezpośredniej bliskości Krakowa. Przez wiele wieków współżyły w nim i przenikały się nawzajem dwie wielkie kultury, żydowska i chrześcijańska. Obecnie jest on częstym miejscem wycieczek turystów i krakowian.

Na terenach późniejszego miasta Kazimierz już w czasach wczesnego średniowiecza istniały liczne osady, korzystające z bliskości królewskiej stolicy Krakowa. Najstarsza z nich istniała wokół Skałki, gdzie znajdowała się wówczas romańska rotunda i gdzie później w roku 1079, już w czasie istnienia kościoła św. Michała, męczeńską śmiercią zginął biskup krakowski św. Stanisław. W południowej części przyszłego miasta znajdowała się niewielka osada skupiona wokół istniejącego tam do roku 1787 kościoła św. Jakuba. Na wschodzie, w okolicach dzisiejszej ulicy Szerokiej, istniała od XII wieku wieś Bawół, skupiona wokół kościoła św. Wawrzyńca, który również nie przetrwał do czasów dzisiejszych – rozebrano go pod koniec XVIII wieku.

W roku 1335, pomiędzy istniejącymi wówczas dwoma korytami Wisły, Kazimierz III Wielki założył nowe miasto. Plan miasta odzwierciedlał typowe dla średniowiecza założenia urbanistyczne z regularnie rozplanowanymi ulicami, otaczającymi centralny plac, którego fragmentem jest obecny Plac Wolnica.                                                                                     Centralną budowlą placu stał się wybudowany wówczas ratusz, mieszczący obecnie Muzeum Etnograficzne. Głównymi ulicami miasta, wybiegającymi z rynku były w kierunku południowym Wielicka (obecnie Krakowska), na północ Krakowska, na zachód Piekarska i św. Jakuba (obecnie Skawińska), a na wschód św. Wawrzyńca. Poza obrębem miejskich murów obronnych ulokowano przedmieścia. Największa z nich Stradom nazywana jest również Mostem Królewskim, ulokowana po drugiej stronie nieistniejącego obecnie koryta Wisły, między Kazimierzem a Wawelem. Pozostałe przedmieścia to Blechy (później Podbrzezie) w okolicach dzisiejszej ulicy Miodowej i Podbrzezie oraz Szewskie, położone pomiędzy dawną Bramą Krakowską a korytem Wisły, obecnie ulicą Dietla.

Istotnym wydarzeniem w dziejach Kazimierza było zlokalizowanie na terenach dawnej wsi Bawół, w roku 1495, tzw. „miasta żydowskiego” (oppidum iudaeorum) decyzją Jana Olbrachta. Polecił on, z powodów politycznych i ekonomicznych, przesiedlić tam Żydów z Krakowa. Tak powstała dzielnica żydowska, która przez wiele wieków rozwijała się autonomicznie. Powstawały tam wówczas liczne synagogi, z których do dnia dzisiejszego zachowało się tylko siedem oraz szkoły, uczelnie, cmentarze, a także okazałe kamienice, szczególnie szybko bogacących się kupców i bankierów żydowskich. Kazimierz stał się tym samym istotnym ośrodkiem kultury żydowskiej w Polsce i na świecie, którego najistotniejszymi postaciami byli rabin Mojżesz Isserles oraz Natan Spira.

Okres potopu szwedzkiego doprowadził wraz z późniejszą okupacją w czasach II wojny północnej do zrujnowania Kazimierza. Czasy te przetrwała tylko część budynków, ulokowanych wzdłuż głównego traktu komunikacyjnego miasta oraz zespoły kościelne.

W czasie trwania Sejmu Czteroletniego, w wyniku prac Komisji Dobrego Porządku, podjęto decyzję o włączeniu Kazimierza w struktury miejskie Krakowa jako jego nowej dzielnicy. Następnie, w latach 1815-1846, w okresie istnienia Wolnego Miasta Krakowa, umożliwiły dalszy rozwój dzielnicy zgodnie z ówczesnymi koncepcjami urbanistycznymi. Dotychczasowa odrębność „miasta żydowskiego” została zlikwidowana wraz z wyburzeniem jego murów w roku 1822, tym samym umożliwiając ekspansję ludności żydowskiej na teren całego Kazimierza.

Lata późniejszej autonomii galicyjskiej (1866-1918) przyniosły niezwykle istotną dla integracji z dotychczasowymi dzielnicami Krakowa zmianę. Zasypane zostało otaczające Kazimierz od północy koryto Wisły, tworząc na jego miejscu nową ulicę Dietla, nazywaną również Plantami Dietlowskimi.                                                                                                  Czarną kartę w historii Kazimierza stanowią czasy II wojny światowej. Niemieccy okupanci utworzyli getto po południowej stronie Wisły w obrębie dzielnicy Podgórze, do którego przeniesiona została cała, licząca wówczas blisko 45 tysięcy osób, społeczność żydowska Krakowa. Późniejsza likwidacja getta doprowadziła do unicestwienia praktycznie całej społeczności, z której nieliczni ocaleni decydowali się raczej na wyjazd z kraju do Izraela. Zabytki kultury żydowskiej, szczególnie miejsca kultu religijnego, były regularnie dewastowane i wykorzystywane np. w charakterze magazynów amunicji. Dziś społeczność żydowska Krakowa liczy około 150 osób.                                                                                    Dawny Kazimierz dzielił się dziś na część chrześcijańską i żydowską. Miasto żydowskie obejmowało teren obecnych ulic Miodowej, Starowiślnej, Św. Wawrzyńca, Wąskiej, Józefa i Nowej i były wydzielone parkanami i kamiennym murem istniejącym do roku 1800. Centrum stanowiła dzisiejsza ulica Szeroka. Tam też, a także w sąsiednich uliczkach, powstały liczne bóżnice, cmentarz, łaźnia kahalna oraz liczne kamienice.

Dziś przy ul. Szerokiej znajduje się pięć bożnic. Najstarsza – Stara Bożnica, zniszczona podczas wojny, została odrestaurowana i dziś mieszczą się tam zbiory judaistyczne Muzeum Historycznego Krakowa. Jedyną czynną obecnie ortodoksyjną bożnicą jest Bożnica Remuh przy ul. Szerokiej. W pobliżu znajduje się jeden z najstarszych w Europie i w Polsce cmentarzy żydowskich, na którym grzebano Żydów od połowy XVI do połowy XIX wieku. Jednakże najstarszy, a zarazem pierwszy cmentarz żydowski mieścił się obok nieistniejącego już stawu, poza murami miejskimi, od strony północno wschodniej, w okolicach dzisiejszej ulicy Dajwór. W roku 1800 powstał nowy cmentarz przy ul. Miodowej.       Najważniejsze zabytki teraźniejszego Kazimierza to: synagogi: Stara (koniec XV w.), Izaaka (1644), Kupa (1643); synagoga (1553) i cmentarz Remuh; Tempel (1862); Wysoka (1563?) i Poppera (1620). Zabytki Kazimierza wraz ze ścisłym Starym Miastem i Wawelem zostały zapisane na liście światowego dziedzictwa UNESCO w roku 1978.

 Leszek Wątróbski

zdjęcia Leszek Wątróbski + archiwum